پیشگفتار
تقارب سیاسی بین ایران و ترکیه از زمان حکومت سکولارها در عهد پهلوی و سکولارهای طرفدار آتاتورک در ترکیه آغاز شد. این تقارب سیاسی بر اساس تقسیم بندی منطقه برای گسترش نفوذ ایران و ترکیه در منطقه خاورمیانه برنامه ریزی شده بود، ولی به خاطر وجود نظامهای قومگرا در اکثر کشورهای عربی و ضعیف بودن جریان دینی در ایران و ترکیه در آن زمان، نفوذ این دو کشور در بین ملتهای عرب بسیار ضعیف و ناچیز بود. اساس تقارب سیاسی بین این دو کشور در سفر رضا پهلوی به ترکیه در عهد آتاتورک و همکاری دو جانبه که تا اواخر حکومت پهلویها ادامه داشت، ولی با پیروزی انقلاب ایران در سال 1979 روابط دو کشور کاهش پیدا کرد.
با پیروزی اسلامگراها در ترکیه به رهبری رجب طیب اردوغان در سال 2003، روابط سیاسی بین دو کشور ایران با عقاید شیعه اثنی عشری و دولت ترکیه با عقاید اسلام سیاسی نوع اخوانی از نو تقویت شد. و این تقارب در اوایل سال 2011، در هنگام آغاز تظاهرات مردمی در کشورهای عربی حالت هماهنگتری پیدا کرد. در این بین آمریکا و قطر نقش مؤثری برای ایجاد تقارب و هماهنگی بیشتر بین دو ایده اسلام سیاسی شیعی و سنی در ایران و ترکیه ایفا کردند.
نقش امریکا در گسترش نفوذ ایران و ترکیه در منطقه خاورمیانه
سیاستهای ایالات متحده آمریکا برای به بن بست رساندن کشورهای عربی از لحاظ سیاسی، از همان آغاز انقلاب در ایران در سال 1979 حالت علنی تری به خود گرفت. شعار خمینی، یعنی ایده صدور انقلاب اسلامی در کشورهای منطقه با حمایتهای مستقیم و غیر مستقیم ایالات متحده امریکا و اسرائیل برای خلاص شدن از حکومتهای قومگرا مانند حکومت قومی عراق همراه بود. شکست ایران از عراق در جنگ 8 ساله برنامههای سیاسی آمریکا برای به آشوب کشاندن کشورهای عربی با تأخیر روبرو شد.
حملات طراحی شده 11 سپتامبر 2001، فرصت مناسبی به آمریکا داد تا به بهانه جنگ علیه تروریسم به افغانستان و عراق لشکرکشی کند و نظام قومی عراق را با کمک مستقیم ایران سرنگون و عراق را در سال 2003 اشغال کند، و قدرت سیاسی عراق را به احزاب شیعه مزدور جمهوری اسلامی بسپارد، تا امنیت کشورهای خلیج عرب را از طریق عراق به مخاطره بیاندازد. تظاهرات و اعتراضات مردمی در کشورهای عربی که از دسامبر 2010 در تونس آغاز شد، فرصتی دیگر به آمریکا داد تا بار دیگر برنامههای خود را برای به آشوب کشاندن کشورهای عربی آغاز کند. و در این مرحله نیز، آمریکا نیاز مبرم به هماهنگی و همکاری ایران و ترکیه برای تقسیم منطقه عربی داشت.
نقش ترکیه و ایران در منطقه
بعد از پیروزی اسلامگراها در ترکیه در انتخابات سال 2003، دولت اسلامگرای ترکیه به رهبری رجب طیب اردوغان روابط سیاسی خود با کشورهای عربی را مستحکمتر کرد و باعث ورود ترکیه به دنیای عرب از لحاظ فرهنگی و اقتصادی شد. ولی نقش مهم ترکیه، در واقع بعد از آغاز اعتراضات اخیر در برخی کشورهای عربی (بهار عربی) پررنگ تر شد.
ترکیه برای نفوذ خود در کشورهای عربی در واقع نیاز مبرم به شریکی به نام ایران دارد تا با تقسیم مناطق تحت نفوذ، زمینه به قدرت رسیدن احزاب و جنبش های متمایل به ایران و ترکیه مهیا شود. تقارب و هماهنگی سیاسی بین ایران و ترکیه برای تقسیم منطقه خاورمیانه از اوایل سال 2011 تا کنون به سرعت افزایش یافته است، و انتخابات اخیر ترکیه و انتخاب رجب طیب اردوغان به عنوان رئیس جمهور در ترکیه، این روابط را مستحکم تر و هماهنگ تر کرده است.
فضای سیاسی فعلی ترکیه در واقع فضایی مهندسی شده میباشد تا به هر قیمت ممکن جماعت اردوغان زمام امور در ترکیه را نگهدارند چون که در داخل ترکیه مقاومت جدی در مقابل اسلام سیاسی وجود دارد. این مقاومت ابتدا از جانب ارتش آغاز شد و مخالفت خود را در حمله به عراق در سال 2003 اعلام کرد، که برخلاف آنچه رواج داده شد این اردوغان نبود که مخالف حمله و اشغال عراق بود بلکه ارتش ترکیه بود.
ارتش ترکیه به خاطر عضویت ترکیه در ناتو، موضوع برنامه کودتا علیه حکومت اردوغان را به آمریکا اطلاع داد و آمریکا نیز موضوع را به جماعت اردوغان رساند که موجب دستگیری عدهای از افسران ارتش شد. ارتش ترکیه در هماهنگی با ارتش سوریه برای اردوغان بحران آفرین شد که به امر اردوغان عدهای از افسران ارتش بازداشت شدند.
در انتخابات ریاست جمهوری در سال 2014، در حقیقت صحنه انتخابات برای پیروزی نمایشی اردوغان برنامه ریزی شده بود. برای مثال، شخصیت قدرتمندی در ترکیه مانند دنیس بایکال مدتی قبل از انتخابات از ریاست حزب جمهوری خلق کنار گذاشته شد، و کار بعهده شخصی دیگر به نام کلیچدار اوغلو گذاشته شد. در واقع، دنیس بایکال میتوانست رقابت سختی با اردوغان برای تصدی پست ریاست جمهوری داشته باشد، ولی حظور کلیچدار اوغلو به عنوان رقیب انتخاباتی اردوغان، صحنه انتخابات را به نفع اردوغان تغییر داد. و اردوغان توانست 51.8 درصد آراء از 78 درصد شرکت کننده را کسب کند (اسکای نیوز، 10 اغسطس 2014).
با پیروزی اردوغان در انتخابات اخیر در ترکیه، هماهنگی بین ایران و ترکیه به بیشترین حد خواهد رسید. برای مثال، اخوان المسلمین در مصر، گروهک های تروریستی در لیبی که از حمایت ایران و ترکیه برخوردارند، تسلط مناطق شمالی عراق (کردستان عراق) و مناطق عرب سنی نشین توسط ترکیه و جنوب عراق و بغداد و در حقیقت حکومت عراق کاملا تحت سیطره ایران قرار دارد. شاید سوریه تنها کشوری باشد که فعلا ایران و ترکیه دو محور اسلام سیاسی منطقه در مورد آن به تفاهم نرسیده اند چونکه ترکیه، سوریه را در منطقه تحت نفوذ خود تلقی میکند، و این حالت باعث ناخشنودی ایران میشود.
خط مصر و سعودی و امارات علیه ایران و ترکیه
اولین شکست محور ایران و ترکیه در منطقه با سرنگونی اخوان المسلمین در مصر به رهبری عبدالفتاح السیسی و با همکاری امارات و سعودی رقم خورد. بعد از انقلاب مردمی در مصر علیه حکومت محمد مرسی، ارتش مصر حمایت خود را از تظاهرات مردمی اعلام کرد. قبل از آن هم، محور امارات و سعودی موفق به شکست دادن آشوبگران بحرینی که از حمایت ایران برخوردار هستند، شده بودند. با ارسال نیروهای سپر جزیره به بحرین، رسما فتنه ایران در بحرین شکست خورد.
با آغاز انقلاب در عراق علیه حکومت شیعه متمایل به ایران به رهبری نوری المالکی، ایران و ترکیه برای کم کردن تمرکز رسانه های جهانی بر این انقلاب و به حاشیه راندن مصر، حماس را به شرکت در جنگ دیگری علیه اسرائیل ترغیب کردند. هدف از این جنگ این بود که با اعلام کردن اینکه غزه یک مشکل مصری است وضعیت مصر را وخیم تر کنند، ولی دیپلماسی مصر اسرائیل و حماس را به توافق درباره آتش بس کشاند و فتنه ایران و ترکیه که با حمایت قطر همراه بود، را به شکست کشاند. بعد از آن، ترکیه و ایران با هماهنگی همدیگر فتنه اعتراضات حوثیها را در یمن به راه انداختند.
محور ترکیه و ایران همزمان حمایت از جنبشهای مخفی مانند اخوان المسلمین و شیعه ها در برخی کشورهای خلیج عرب را دنبال می کند. ولی دستگاه اطلاعاتی کشورهای امارات و سعودی جنبشهای سری مخفی شیعه که از حمایت ایران، و اخوان المسلمین که از حمایت ترکیه برخوردار بودند را در امارات، سعودی و کویت کشف و اعضای آنان را دستگیر کردند.
از دیگر پیروزیهای محور عربی مصر-امارات و سعودی میتوان اشاره به اخراج مسؤل فرهنگی سفارت ایران در سودان، و حمایت مصر از ارتش لیبی با همکاری امارات وسعودی برای سرنگونی احزاب مسلح در لیبی را ذکر کرد (السفیر، 2 سبتامبر 2014).
نتیجه گیری
تشابه ایدئولوژیک بین اسلام سیاسی شیعه اثنی عشری در ایران، و اسلام سیاسی در ترکیه، دو کشور ایران و ترکیه را همسو علیه کشورهای عربی به حرکت در می آورد. هر دو کشور، از راه مذهب فرصت مناسبی دارند تا نفوذ خود در کشورهای عربی را افزایش دهند، تا از این طریق حکومتهای وابسته به خود، شبیه حکومت عراق را تأسیس کنند.
محور ایران و ترکیه، برای به آشوب کشاندن کشورهای عربی به صورت هماهنگ آشوب های یمن و لیبی را برنامه ریزی میکنند. در این بین، حمایت مالی قطر از این محور، عمر این آشوب ها و گروهکهای تروریستی را افزایش داده است، حمایت غرب تحدیدا آمریکا از محور اسلام سیاسی ایران و ترکیه موجب شده است که این دو محور همچنان به کار خود ادامه دهند. نزدیکی غرب و آمریکا به ایران به درجه ای هم رسیده که حتی آمریکا در ابتدا خواهان مشارکت ایران برای اجلاس پاریس علیه داعش بوده است، ولی امارات و سعودی مانع حظور ایران در این اجلاس شدند.
به قدرت رسیدن اردوغان در ترکیه، نشان از آن دارد که ترکیه و ایران همچنان خواهان ادامه هماهنگی بین همدیگر برای طولانی کردن جنگهای داخلی در کشورهای عربی میباشند، جنگی که در جبهه مصر به شکل استراتژیک ضربه خورده است.
